آذربایجانین تورکلشمه سی و آذری تورکجه سی نین تشکولو

یازان:  دوکتور جواد هیئت یئنی دن نشر اوچون حاضیرلایان:  علی قره جه لو

آذری تورکجه سی و یا آذربایجان تورکجه سی اوغوز تورک دیللری گروبونون مرکزی قولو اولوب آذربایجاندان باشقا ایرانین بیر چوخ یئرلرینده، عراق دا ( کرکوک تورکلری و یا تورکمنلری ) و شرقی آنادولودا ( قارص، اردهان، وان و ایغدیر ) یئرلی خلقین آنا دیلی دیر.

آذری تورکجه سی نین ده دیگر دیللر کیمی بیر چوخ دانیشیق لهجه و یا آغیزلاری بیرده ادبی دیلی واردیر کی آذربایجانین عموم خلق دیلی اساسیندا فورمالاشمیشدیر ( تشکول ) و بوگون اونا یازی دیلی ده دئیلیر و مقاله میزین ده موضوعسونو تشکیل ائدیر.

آذری تورکجه سی نین تشکول تاریخی و یا واحد عموم خلق دیلی شکلینی آلماسی ( فورمالاشماسی ) آذربایجانین تورکلشمه سیله علاقه داردیر. 

لاکن اونونلا همزمان و چاغداش دگیلدیر.  بو دیلین نه زامان عموم خلق دیلی شکلینده  واحد بیر دیل شکلینی آلماغی بارده  ده مولفلر آراسیندا اختلاف واردیر.  غرب تورکولوگلاری، تورکیه و بعضی آذربایجان یازیچی و دیلچیلری ( زکی ولیدی توغان، محرم ارگین، ع. ص. سومبات زاده و س ).  آذربایجانین میلادی 13- 11 عصرلرده تورکلشدیگینی و تورک دیلی نین ده بو عصرلرده عموم خلق دیلی اولوب فورمالاشدیغینی قبول ائدیرلر، لاکن شمالی آذربایجان و روس مؤلفلری نین بیر چوخلاری آذربایجاندا تورکلرین حتی میلاددان اول یاشادیقلارینی  و آذربایجان خلقی نین 7- 3 – اینجی عصرلرده تورکلشدیگینی و دیلیمیزین ده 8 –  اینجی عصرده فورمالاشدیغینی ایره لی سورورلر. ( دمیرچی زاده، توفیق حاجی یف، نظامی خودی یف، محمود اسماعیلوف و  .. ).

بیز بوبارده هر ایکی طرفده یازیلان کتاب، مونوگرافی و مقاله لری اوخویاندان سونرا بو مقاله نی یازماق قرارینا گلدیک.  بورادا هر ایکی طرفین فکرلرینی قیساجا ایضاح ائتدیکدن سونرا اؤز دوشونجه میزی بیان ائده جگیک.

 1365 ( 1986) دا نشر ائتدیگیمیز " تاریخ زبان و لهجه های ترکی" کتابیمیزدا بو خوصوصدا ییغجام معلومات وئرمیشدیک.  بو مقاله ده مسئله نی بیر آز داها آچماق ایسته ییریک.

آذربایجانین تورکلشمه سی :

آذربایجانین تورکلشمه سی تورک ائللری نین بو اؤلکه ده گلیب یئرلشمه سیله مومکون اولموشدور.  تورکلرین آذربایجانا گلیب یوردسالماقلاری چوخ قدیم دن باشلامیش و میلادی 16 – اینجی عصره قده ر دوام ائتمیشدیر.

شمالی آذربایجان مؤلفلری نین بعضی لری، هله سون زامانلاردا، بو قناعته گلمیشلرکی آذربایجان لاب قدیمدن  تورکلرین یوردو اولموش و سونرا دان گلن تورکلرده بونلارا قاریشیب یئرلی لشمیشلر.  حتا بعضی لری ( محمود اسماعیلوف و س ) قدیم تورکلرین و یا پروتو تورکلرین اولا اؤن آسیادا اوتوردوقلارینی و شاید اورادان اورتا آسیایا کؤچدوکلرینی یازیرلار.  مثلا رحمتلی آیدین محمداوف (1) و همچنین توفیق حاجی یف (2) اؤز کتابلایندا بعضی سومر – تورک سؤزلرینین بنزرلیگینه اشاره ائده رک  سومر مدنیتی نین تشکولونده تورک ائتنوسو ( قوم ) نون بلاواسیطه و یا دولای سیله ( واسیطه ایله ) اشتراک ائتمیش اولدوغونو یازیرلار.  بو بارده تورکیه عالملریندن پروفسور عثمان ندیم تونا (3)  اوزون مدت آراشدیرمالاردان سونرا 150 دن چوخ سومر سؤزونو سیستملی شکیلده فونه تیک دگیشمه لری و عوضلنمه لری ایرله مکله تورک سؤزلری ایله مقایسه ائتمیش و ان قدیم دؤورده سومر– تورک دیللری نین آراسیندا اونسیت اولدوغونو گؤسدرمیشدیر.  20 – اینجی عصرین باشلاریندا  ف . هومل  سومر– تورک دیللرینی مقایسه لی شکیلده  تدقیق ائدیب سومر دیلی نین ده آلتای دیللریندن اولدوغو قناعته گلمیشدیر. 

مشهور چاغداش قازان عالیمی اولجاس سلیمان دا سومر – تورک دیللرینی مقایسه لی شکیلده تدقیق ائدیب 60 کلمه ده  یاخینلیق اولدوغونو تثبیت ائتمیش و نتیجه ده سومر دیلی ایله قدیم تورک دیلی آراسیندا مدنی باغلیلیق و مناسبت اولدوغو قناعته گلمیشدیر. (N.Seferoğlu:  Türk Dünyası, Istanbul, 1992)

بیر چوخ مولفلر هیرودوت، بیزانس مولفلری مئناندر فئونان و فئوفیلا سیموکاتتا دان نقلا ساکالارین حاکم طبقه سی نین تورک اولدوقلارینی یازیرلار. ( ی. ب. یوسفوف، ذکی ولیدی توغان)

ساکالار میلاددان اول ( 7- 6 )  شرق دن غربه گئدره ک آذربایجان و قافقازدا ساکا امپراطورلوغونو قورموشلار و افراسیاب دا اونلارین خاقانی اولموشدور.  کوروش دا جیحون نهری کناریندا ساکالارلا ساواشاندا تومروس اونلارین پادشاهی ( ملکه) اولموشدور. ( 4- 5 – هرودت، گزنفون)

ساکالاردان سونرا تورک ائللری مختلف آدلارلا اورتا آسیادان غربه، قافقاز و آذربایجانا گلمیشلر.  بونلاردان هونلار، بولغارلار، سابیر ( ساویر)، پئچه نکلر، خزرلر و کنگرلر، آغاچئری لر، اون اوغورلار، ساری اوغورلار میلادین ایلک عصرلرینده بو منطقه یه گلیب یئرلشمیشلر.  بو ائللرین مهاجرت تاریخلری حقینده ده مولفلرین قئیدلری مختلف دیر.  مثلا میلادی 5 – اینجی عصرده یاشایان ارمنی مولفی موسی خورن و آباس کاتینا ( ارمنی مولفی) یازیرلارکی بولغارلار میلاددان اول ایکی نجی عصرده قافقازدا یاشاییردیلار و اونلارا اون اوغوز دا دئیلیردی.

غرب مولفلری نین یازدیقلارینا گؤره  ( رنه گروسه  R.Grousset: L,Empire Des Steppe ) هونلار 5- 4 – اینجی عصرده اورتا آسیادان غربه و آذربایجانا گلیب  حکومت قورموشلار.  بالاساغون شهری ( آرازین جنوب ساحیلینده موغاندا) اونلارین مرکزی اولموش. 

بوگون هونلاری بوتون اوروپا مولفلری تورک ساییرلار.  هونلار شمالی آذربایجاندا ( آلبان ) دیگر تورک طایفالاری ایله بیرلیکده کونفدراسیون  قورموشلار.  قوقاسیان، واراشیلی ( اودین لردن) قدیم ارمنی قایناقلارینا دایاناراق یازیرکی 5- اینجی عصرین سونلاریندا و 6- اینجی عصرین اول ینده تورکلر آذربایجانین هر طرفینده یئرلشمیشدیلر و هون – ساویر بیرلیگینه اون اوغورلاری، اوغور و کنگرلر ده داخل اولموشلار.

خزرلر میلادی 350 – اینجی ایلده قافقازیا یا گلمیشلر.  آلبان مولفی موسی کالانکایتوکلونون یازدیغینا گؤره  میلادی 6- اینجی عصرده  آلبانیا ( اران) دا تورک دیلی او قده ر یاییلمیشدی کی 520- اینجی ایل ده اران کشیشی سابیرلر آراسیندا تورک دیلینده مسیحیت تبلیغی آپاریردی ( محمود اسماعیل، آذربایجان تاریخی .  باکی – 1992)

آلبانیادا میلادی اوچونجو عصردن باشلایاراق تورک طایفالاری ( هونلار، بولغارلار، خزرلر، ساویرلر، کنگرلر، پئچه نکلر و س ) و طایفا بیرلیکلری آلبان خلقی نین تورکلشمه سینه سبب اولموشدر ( 8- 3 عصرلر) ( نظامی خودی یف.  آذربایجان ادبی دیلی نین تشکولو. باکی 1991).

خزرلر قافقازدا یئرلشه ندن سونرا اؤنجه گؤک تورک امپراطورلوغونا تابع اولموشلار.  7- اینجی عصرده گؤک تورک امپراطورلوغو چؤکدوکدن سونرا مستقل اولوب، اؤزلری امپراطورلوق قورموشلار و رسمی دیللری ده خزر تورکجه سی اولموشدور.  ساسانی لردن قبادین ( 531- 486 میلادی) سلطنتی نین سونونا قده ر اران، گرجستان، و اسپوراقان و سیسئجان خزرلر و تورک ائللری نین الینده قالمیش اونا گؤره ده بوتون آذربایجانا خزر اؤلکه سی دئیرلر. ( طبری، بلاذری، ابن خردادبه، یعقوبی)

انوشیروان بو منطقه نی دربنده کیمی تورکلردن آلدی و اورادا دربند قلعه سینی تیکدیردی.

یوخاریداکی حادثه لری نظرده توتاندا  وهب ابن منبه ین ابن هشام ین کتاب التیجان دا معاویه دن ائله دیگی روایت طبیعی نظره گلیر:  بیر گون معاویه آذربایجانا قوشون گؤنده رمه دن قاباخ مشاوری عبید ابن ساریه دن سوروشدی آذربایجان ندیر ؟  عبید دئدی کی بورا قدیم دن تورکلرین اؤلکه سی دیر.

میلادی اونونجوعصرده روسلار قوتلندیلر و خزرلره هجوم ائدیب و اونلاری مغلوب ائتدیلر ( 965 میلادی) بو شرایط ده  خزرلرین بیر قسمی آذربایجانا و بیر قسمی ده شرقی آوروپا یا کؤچدولر.  قیپچاقلاردا 9- اینجی عصرین سونلاریندان خزرین شمالیندان غربه طرف کؤچدولر.  بونلارین بیر قسمی آذربایجانا گلیب مسلمان اولدولار.  بیر قسمی ده مسیحیتی قبول ائدیب گرجستنا گئتدیلر و گورجی لر آراسیندا گورجیلشدیلر.

بعضی قایناقلاردا قبچاقلارین میلادین اول عصرلریندن قافقاز و آذربایجانا گلدیکلری یازیلمیشدیر.

بیزیم فکریمیزجه شمالی آذربایجان مولفلری و روسلار بو تاریخی حادثه لری نظرده توتاراق آذربایجانین 7- اینجی عصرده تماما تورکلشدیگینی  و آذربایجان تورکجه سی نین 9- 8 – اینجی عصرلرده واحد بیر دیل کیمی فورمالاشدیغینی ایره لی سورورلر.  لاکین آشاغیدا ایضاح ائده جگیمیز کیمی بو عصرده تورکلشمه آنجاق شمالی آذربایجانا شامیل اولابیلیر، چونکی تاریخی سندلر گؤستریرکی جنوبی آذربایجاندا سلجوقلار و مغول لار گلنده داخی  بوتو خلقین دیلی تورکجه اولماییب مختلف بؤلگه لرده  مختلف دیل و لهجه لر یاشاییرمیش. 

اسلام تاریخچی لری نین یازدیقلارینا گؤره آذربایجان عرب –  اسلام قوشونی طرفیندن فتح اولوناندا بورادا نه دین نه ده دیل بیرلیگی وارمیش و بیر چوخ شهرلرده آذری دئییلن ( تاتی ) دیل لهجه لری رایج ایمیش.

مقدسی نین یازدیغینا گؤره  اونونجو عصرین سونوندا اردبیلین اطرافیندا، سبلان بؤلگه سینده اهالی 70 دن چوخ دیلده دانیشیرمیشلار.

ابن حوقل یازیرکی بو بؤلگه نین کندلرینده فارس تات دیلیندن باشقا دیللرده رایج ایمیش و بونلار بیر– بیرلری نین دیللرینی باشادوشمورموشلر.  عربلرین ایکی یوز ایله یاخین حاکم الدوغو دؤورده  ده تورکلر آذربایجانا گلمیشلر.  بو  دؤورده  ده اسلام دینی ایله بیرگه عرب دیلی و حتی آز چوخ فارس دیلی ده یاییلماغا باشلامیشدیر.  بو دؤورده  دین و مدنیت بیرلیگی تشکول ائتمیش و آذربایجان قاباغا گئتمیشدیر.

آذربایجان سلجوقلولار زامانیندا:

آذربایجانین بؤتوولوکله تورکلشمه سی 11- اینجی عصرین ایکینجی یاریسیندا سلجوقلو ( اوغوز) تورکلرین ایرانا و خصوصیله آذربایجانا گلیب یئرلشمه لریله باشلامیشدیر.

سلجوقلار گلنده آذربایجاندا خزرلر و اونلارا یاخین اولان بولغارلار، آغاچری لر، پئلئچرلر، بورچالی لار و خصوصیله کنگرلیلر یاشاییردیلار.  قیبچاقلاردا شمال دان گلیب آذربایجاندا یئرلشمیشدیلر.  بو تورک ائللری نین اکثریتی قباله، بورچالی، قازاخ، آساسوغی آراز ساحللری و موغان دا اوتوروردولار.

آلپ ارسلان 1064- میلادی ده  گنجه نی آلدی.  اوغلو ملکشاه زامانیندا شاوتکین نین سرکرده لیگینده بوتون اران و گرجستان آلیندی و اوندان سونرا گنجه تورکمن (اوغوز) شهری آدلاندی.  ( ابن ازرق، تاریخ میافارقین و سیره جلال الدین، نسوی)

خوارزمشاه لار زامانیندا اران، موغان و خوی تورکمنلرین ( اوغوز) مرکزی اولدی.  یاقوت حموی نین یازدیغینا گؤره اردبیل و تبریز آراسیندا کی بوتون داغلیق یوللار توکمنلرله دولموشدو.  بونلارین امیرلری بیشکین ( مشکین) آدلانیردی.  بو ائللرین آراسیندا بیگدلی، اینالو آغاچریلرده واردی.

خوارزمشاهلار دؤورونده قبچاق لار ( 50 مین ائو ) دربند دن کئچیب آذربایجانا کؤچدولر.

آذربایجان ایلخانلار دؤورونده:

سلجوق ( اوغوز) تورکلری نین گلمه سیله سرعتله نن تورکلشمه جریانی ( پروسه ) ایلخانلار زامانیندا تکمیللشدی.  مغوللارلا برابر تورکلرده ایرانا  و آذربایجانا گلمیشلر.  بؤیوک اسلام تاریخچیسی ابن اثیرین یازدیغینا گؤره مغول اوردولاری نین یاریسی ندان چوخونو تورکلر تشکیل وئرمیشدیلر.  مغوللارلا بیرلیکده اویغور تورکلری حکومت و اوردونو اداره ائدیردیلر.  اویغور تورکلری مغول خانلاری نین معلیمی و کاتیبلری اولوب اونلارا اؤز الفبالارینی ( اویغور الفباسی) و اوخوماق – یازماق اؤگره دیردیلر.  ایلک مغول ایلخانی هلاکوخان ایرانا گلنده بؤیوک خان منگوقاآن طرفیندن چنگیزخانین وارثلرینه امر اولوندی کی، هر اولوس اوردوسونون بئش ده بیرینی هلاکو ایله برابر ایرانا گؤندرسین.  خاقانین بو امرینین یئرینه یئتیریلدیگینی یازان تاریخلر ( تاریخ جهنگشای جوینی، جامع التواریخ رشیدی، وصاف تاریخی و Histoire Des Mongols) هلاکو ایله ایرانا ایکی میلیون تورکون کؤچدوگونو یازیرلار.  مغوللار زامانیندا خراسان دان دا بیر چوخ تورکمن ( اوغوز) آذربایجانا کؤچدولر.  هابئله آغ قویونلو، قاراقویونلولاردا بو دؤوروده ده تورکستاندان آنادولونون شرقینه ( وان دریاچه سی نین قوزئی ساحلی، دیاربکر ) و 15- اینجی عصرده  ده اورالاردان آذربایجانا گلدیلر.

مغوللار گلنده اونلارا تسلیم اولمایان شهرلرین اهالیسینی اؤلدوروپ شهرلرینی ده خراب ائدیلر.  اونلار قالماق ایسته دیکلری یئرلرین خلقینی کؤچدوروب ماللارینی مصادره ائتدیلر.  اردبیل، سراب خلقینی قتل عام ائتدیلر ( یاقوت حموی) ایلخانلار زامانیندا آذربایجاندا یئرلی ( تات – تاجیک) خلقین کؤچورولمه سی اوچون سیستملی بیر شکیلده تبعیض (Discrimination ) سیاستی تطبیق اولونوردی.

ایلک گلنده اونلاری یئرلرینی ترک ائتمگه مجبور ائدیردیلر، سونرا اونلارا آغیر وئرگی ( مالیات) قویوردولار.  تجارت ایشلری و بوتون دولت اعتبار ) Credit ( و امکانلاری اورتاق دئیله ن شرکتلره وئریلمیشدی.  اورتاقلار مغول شاهزاده و خانلاری و اویغور تورکلریندن قورولموشدی.  تات تاجرلری تجارت ایشلری آپاراندا اورتاقلارا بورجلو دوشوردی و بورجونو وئره بیلمه ین تاجر عائله سیله برابر قول اولماغا مجبور اولوردی.  تات لاری اوردو خدمتینه قبول ائتمیردیلر، ائدنده ده خصوصی دامغا ( علامت) ایله بللندیریب تحقیر ائدیردیلر.

مغول خانلاری یئرلری اوردو سرکرده لرینه باغیشلاییب بونا اقطاع دئیردیلر.  بو یئرلرین اکینجی لری اونلارا رعیت اولوردولار.  

بو تحقیر و تبعیض لرین نتیجه سینده، قالان تاتلار کؤچمه گی قالماغا ترجیح وئردیلر و چوخلاری عراقا کؤچدولر.  او زامان آباقان و اونون وزیری جوینی  و غازان خان – ین فرمانی ایله عراقدا فرات چاییندان کانا للار آچیلیب بؤیوک اراضی اکین اوچون مساعد بیر دوروما گتیریلمیشدی.  آذربایجان و اراک عجم دن کؤچن تاتلار اورادا یئرلمه گی مناسیب گؤروب عراقا کؤچدولر.  قالان آز حصه ده مغوللارلا برابر زامانلا تورکلرین ایچینده ارییب تورکلشدیلر.  ائله بوندان سونرا دیرکی آذربایجاندا (جنوبی) تورک دیلی عموم خلق دیلی اولموش و آذربایجان تورکجه سی واحد بیر دیل کیمی فومالاشمیشدیر.

مغول ایلخانلاری نین بو غیرانسانی سیاستی اونلارین مسلمان اولماقلاریندان قاباخکی دؤوره یه عاید دیر نئجه کی غازان خان مسلمان اولاندان سونرا تاجیک لرین وضعینی اصلاح ائتمک اوچون آشاغیداکی فرمانی چیخارمیشدیر:

بوندان سونرا بیزیم عسگرلریمیز تاجیکلره دئمه مه لی دیرکی اونلار اقطاع ایله برابر بیزه وئریلمیش قوللاریمیزدیلار.  تانری تاجیکلرین حیاتینی دا بیزه تاپیشیرمیشدیر.  اونلارا انسان گؤزو ایله باخمالییق، یوخسا آلله قارشی سیندا مسئول اولاجاغیق. ( مناقب شیخ صفی الدین).  تورکلرین آذربایجانا یئرلشمه گه ترجیح وئرمه لری نین بیر سببی ده بو اؤلکه ده اوتلاق، باغ – باغاتین چوخ اولماغی و مالدارلیغا داها مناسب اولماغی اولموشدور.

بوتون یوخاریدا یازدیقلاریمیزا باخمیاراق 14 – اونجو عصرده  داخی آز- چوخ تاتلارین قالیقلاری بعضی یئرلرده قالمیشدی ، حتی ایندی ده تک- توک اوجقار یئرلرده ( خلخالین اطرافینداکی کندلرده و گلین قیه ده ) هابئله باکی و قوبا طرفلرینده ( قوناخ کند، سیه زن) تاتلار یاشاییرلار.

تورکلشمه و اوغوزلاشما جریانی 14 – اونجو عصرده امیر تیمورون گلمه سیله داها گوجلندی.  خصوصا امیر تیمور آنادولو سفریندن غالب شکیلده قایداندا بیر چوخ تورک (اوغوز) ائللرینی سوریه و آنادولودان آذربایجانا گتیردی.  ( بونلار:   شاملو، موصوللو، روملو، قاجار، افشار، ذولقدر، قاوانلو ( قووانلو)، قوزانلو، تکه لو، باهارلو، وارساقلو، بیگدلی ائللری اولوب آذربایجاندا قالدیلار و بیر چوخلاری اردبیل و اطرافیندا صفوی شیخی ( شیخ علی) نین اطرافیندا توپلانیب اونون و اوغوللاری نین مرید لری اولدولار.  بوعصرده تبریزه گلن عرب سیاح لاری ابن بطوطه و ابن فضل اله العمری سیاحتنامه لرینده تبریزی تورک شهری وصفلندیرمیشلر.

امیر تیمور و آغ قویونلو حکومتی بیر چوخ تورکمنلری او جمله دن اونلارا تابع اولمایان و جلاییری لره خدمت ائدن قاراقویونلو تورکمنلری آذربایجانین داها چوخ شمال حصه لرینه سوردولر.

بو سورولن ائللر آراسیندا طایفا رئیس لری و اوتوراق ائله دیکلری یئرلرین آدلارینا گؤره یئنی ائل – طایفا آدلاری تؤره دی و آذربایجانین هر طرفینده اوغوزلار حاکیم اولماغا و اکثریتی تشکیل وئرمگه موفق اولدولار.

یوخاریدا یازدیقلاریمیزی خلاصه ائتمک ایسته رسک بئله دئمه لی ییک:  موختلیف تورک ائللری ( هون، بولغار، سابیر، پئچه نک، کنگرلی، خزر، آغاچری، اون اوغوز، و ساری اوغوز و قبچاق ) نین میلادین ایلک عصرلریندن و خزرین شمالیندن گله رک اران – شروان و داها شمال بؤلگه ده و ارازین اوتای – بوتاییندا یئرلشمه لری ایله آذربایجانین شمال حصه سی میللادی 8 – 7 اینجی عصرلرینده تورکلشمیش لاکن آذربایجانین جنوب حصه سی بوتوولوکله خزرین جنوبوندانگلن سلجوق تورکلری و اوغوز –  اویغورلارین ( ایلخانلیلار زامانیندا مغوللارلا بیرگه ) گلمه لری ایله تورکلشه بیلمیش و بو تورکلشمه امیر تیمور زامانیندا غربدن سوریه – آناطولی تورکلرینین هابئله قاراقویونلو – آق قویونلولارین آذربایجانا گلمه لری ایله تاماملانیب هم ده اوغوز رنگینی آلمیشدیر.

آذربایجان تورکجه سی نین تشکولو:

 

آذربایجان تورکجه سی نین تشکولو البته کی تورک ائللری نین آذربایجانا گلیب یئرلشمه لری ایله باغلی اولموشدور.  لاکن بودیلین فورمالاشماسی و آذری تورکجه سی خصوصیتلرینی قازاناراق عموم خلق دیلی اولماسی  و ادبی دیل کیمی گئنیش ساحده ده ایشلنمه سی برینجی جریان و پروسس دن چوخ سونرا اولموشدور.

آذری تورکجه سی اوغوز گروبونا داخل اولوب اونون مرکزی قولونو تشکیل وئردیگی حالده بو دیلین ترکیبینده قبچاق، اویغور ( شرق تورکجه سی ) و بیر آز دا مغول سؤزلری واردیر.  حتی قدیم ده ن قالما یئرلی خلقلرین او جمله دن تات سؤزلری  و ایزلری ده اوندا تک – توک گؤرولمکده دیر.  آیریجا عربجه و فارسجا سؤزلر و اصطلاحلاری دا دینی و اجتماعی – سیاسی شرایط دن آسیلی اولاراق دیلیمیزه گیرمیشدیر.

بیر آز اول داها میلادین ایلک – اورتا عصرلریندن و خزرین شمالیندان مختلیف تورک ائللری نین ( هون، بولغار، خزر، سابیر، آغاچری ... ) آذربایجانا ( خصوصا شمال حصه یه) گلیب یئرلشدیکلرینی و بونلارین بیر– بیریله قایناییب قاریشماسیندان آرازین اوتایی نین هله 7 – اینجی عصرلرده تورکلشدیکلرینه اشاره ائتمیشدیک.  بونو دا اونوتمامالییق کی خزرین شمالیندن گلن تورک ائللری نین دیل – لهجه لری ، قبچاق دان باشقا، بولغار – هون – خزر دیللری گروبونا داخل اولوب آذری تورکجه سیندن بارز شکیلده فرقله نیرلر.  هم ده بوگونه قد ه ر بیزده بو دیل و یا لهجه لرده هئچ بیر یازی – آبیده گؤرولمه میشدیر.  بوندان علاوه الیمیزده اولان آذربایجان تورکجه سیله یازیلمیش آبیده و اثرلرین تاریخی 13 – اونجو میلادی عصردن داها قدیمه گئتمیر.

شفاهی ادبیاتیمیزین قیمتلی و مثلسیز آبیده سی سایدیغیمیز دده قورقوددا اوغوز دیلینده یازیلمیش و اوغوز لارین گئچمیش حیاتینا و فولکلورونا عایددیر.  اونا گؤره ده  آنادولو تورکلری نین و حتی تورکمن لرین ده آبیده لری ساییلیر.

تورکیه نین گؤرکملی تاریخچیسی حؤرمتلی پروفسور فاروق سومر تاریخ درگی سینده ( صایی 67- 1992) یازدیغی بیر مقاله ده  دده قورقودو بیزلردن آلیب یالنیز آنادولو تورکلری نین مالی حساب ائتمیش سه ده بو تاریخی گرچگی دگیشدیره بیلمز.  بوتون دونیا عالیملری ( بارتولد و .. ) نین او جمله دن تورکیه نین پروفسور محرم ارگین کیمی تانینمیش عالیملری دده قورقود داستانلاریندا گئچن حادثه لرین آذربایجانادا گئچدیگینی یازمیشلار.  بیز وارلیق دا و کتابیمیزدا (1) دده قورقود دا گئچن حادثه لره و او زامانکی شهرلرین ( ماردین، بایبورد و طرابوزان:  کافر شهرلری) دینی و ائتنیک ( قومی) دوروملارینی نظره توتاراق بو نتیجه یه گلمیشدیک کی بو حادثه لر 12- اینجی عصرده و آذربایجانین غرب حصه سینده و آنادولونون شرقی بؤلگه سینده جریان ائتمیشدیر.

بوندان علاوه دده قورقودون دیلی آذری و آنادولو تورکجه سی نین داها بیر- بیریندن آیریلمادیغی زامانا عایدیر، و آذربایجان تورکجه سینه داها دا یاخین دیر.  آشاغیدا گتیردیگیمیز نمونه لر دیلیمیزین ان اسکی نمونه لرینی گؤسترمکله  برابر سؤیله دیکلریمیزی ده ثبوت ائتمکده دیر:

بابام آت سگیردیشمه باقسین قوانسین، اوخ آتیشیما باقسین گووه نسین، قیلیچ چالیشیما باقسین سوینسین، دئرایدی( دیرسه خان اوغلو بوغاج خان بویو ).  یومرو- یومرو آغلادی یانوق جگریمی تاغلادی ( سالور قازان بویو).

و یا منظوم پارچالاردان:

یوجه لردن یوجه سن    کیمسه بیلمز نئجه سن

یا وارام  یا وارمایام     یا گله م یا گلمه یم

و یا آتالار سؤزلریندن:

اولن آدام دیریلمز، اسکی پاموق بئز اولماز، قارشی دوشمن دوست اولماز، آتیلان اوخ گئری قاییتماز.

دده قورقود دا قوشا ایشله نن سؤزلر چوخدور، بیر قسمتینده هر ایکی سؤز تورکجه دیر.  آما آیری – آیری لهجه لره عاید دیر.  مثلا قیل-  ائت، دی -  آییت، اسن -  ساغ، قیزیل – آلتون، گئتمک – وارماق، ییگیت – آلپ، جیلاسون – اره ن- اؤوره ن، یاقشی – یاخشی، ائیو – ییک، دوگون – توی و سایره.

بیر حصه قوشا سؤزلرین بیری تورکجه اوبیری عربجه و یا فارسجا دیر.  مثلا آغیر – عزیز، یازی – یایان، اوچماق – بهشت، ایاق – صراحی، ساواش – جنگ و تانری – الله و سایره.

بو کیمی قوشا سؤزلر گؤستریرکی  دده قورقود اوغوز لهجه سینده یاراندیغی حالدا، قبچاق، اویغور ( شرق تورکجه سی) لهجه لریندن ده قاریشیغی واردیر.  بودا آذربایجان تورکلوگو و تورکجه سی نین قدیم شکلینی تمثیل ائله دیگینی گؤستریر.

دده قورقود کتابینی شمالی آذربایجان مولفلری داها قدیم دؤوره لره ( 4 – 2 اینجی) میلادی عصرلره :  (محمود اسماعیلوف) مال ائتمک ایسته سه لرده، اوغوزلارین کوتله حالیندا آذربایجانا و شرقی آنادولویا گلمه لری و اورالاردا یاشاییب داستان یاراتمالاری میلادی 12 – 11 – اینجی عصرلرده واقع اولموشدور.  آنجاق داستانلارین کؤکو البته کی داها قدیملره هم ده تورکستانا چاتا بیلر.

دده قورقودو گئچندن سونرا ان اسکی یازیلی اثرلریمیز میلادی 13 – اونجو عصره عاید دیر.  بونون سببی ایران – آذربایجان و آنادولویا گلن اوغوز تورکلری نین حاکیم طبقه سی فارس دیل و ادبیاتینا اؤز دیللریندن آرتیق باغلی اولمالاری و حکومت ائله دیکلری هر یئرده فارس دیلینی یازی دیلی و رسمی دولت دیلی سئچیب فارس دیلینده یازیب یاراتمالاری دیر.

بو خصوصدا بوتون غرب – اوغوز گروبو یعنی آنادولو، آذری – تورکمن و خراسان تورکجه لری نین طالعی عینی اولموشدور، و آنادولو – عثمانلی تورکجه سینده ده یازیلی اثرلرین تاریخی 13 – اونجو عصره قده ر گئجیکمیشدیر.

دیلیمیزین کؤکونو تشکیل وئره ن اسکی تورکجه ( گؤک تورکجه سی ) نده ده ایلک یازیلی آبیده لرین  ( اورخون ) تاریخی میلادی 8 – اینجی عصره ( 735 – 731 ) عاید دیر.  آنجاق یئنی سئی آبیده لری ایکی عصر داها اووله عاید اولدوغو محتمل دیر.  بو آبیده لردن، بارلیق چایی نین کناریندا تاپیلان و 13 یاشیندا وفات ائده ن اؤرییگن آلپ توران آدیندا بیر اوغوز بیگی ( خانزاده ) نین قبرداشی اولان بارلیق ( وارلیق ) آبیده سی بیزیم ان اسکی یازیلی آبیده میز ساییلا بیلیر.  اونا گؤره ده  اونون متنینی بوردا نقل ائتمگی فایدالی گؤروروک:

1-  ار اردمی آتیم تابدیم اردمی

2-  اؤرییگن آلپ توران آلتی اوغوز بودوندا اوچ ییگیرمی ( یاشیمکا ) آدیریلدیم.

3-  بگ  اریکیمه سیزیمه آدیریلدیم.

بو گونکو تورکجه میزله: 

ار اردمی آدیمی  تاپدیم.  اؤز ییگن آلپ توران آلتی اوغوز ایلیندن 13 یاشیندا آیریلدیم. بیگلیک قدرتیمدن  ( ارک )، سیزدن آیریلدیم.

گؤروندوگو کیمی وارلیق آبیده سی نین دیلی اسکی اوغوز اولماقلا برابر دده قورقود و آذربایجان تورکجه سیندن  و میلادی 13 – اونجو عصره عاید اولان ایلک یازیلی اثرلردن  ( حسن اوغلونون شعر دیلی و هندو شاه نخجوانی نین نثر دیلی ) فرقلی دیر، مثلا :  بو یازیلی داشدا، "ی"  یئرینه  "د" ایشله نیر و ساییلار ( اون اوچ یئرینه اوچ ییگرمی ) قدیم تورک دیلینه مخصوص شکیلده دیر.  مفعول منه اکی ( شکیلجیسی ) داها تشکول ائتمه میشدیر و مفعول به اکی نین عینی دیر.

آذری تورکجه سینده یازیلمیش ایلک اثرلر آنادولوداکی چاغداش اثرلرله دیل باخیمیندان اوقده ر ده فرقلی دگیل.  بو ایکی اوغوز دیلی و یا لهجه سی نین فرقلنمه سی بیر- ایکی عصر سونرا ( 15- اینجی عصر) آچیق شکیلده ظهور ائتمیشدیر.  ایندی ایلک آذری شاعریمیز ساییلان  اسفراینلی حسن اوغلوندان و ایلک ادبی نثریمیزی احتوا ائده ن صحاح العجم دن بیرر نمونه لر وئریریک:

آپاردی کؤنلومو بیر خوش قمر یوز جانفزا دلبر

نه دلبر دلبر شاهد نه شاهد شاهد سرور

من اؤلسم سن بت شنگول صراحی ائیله مه غول غول ( غلغل)

نه غول غول، غولغول باده ، نه باده  باده  احمر

باشیمدان گئتمدی هرگز سنینلن ایچدیگیم باده

نه باده باده مستی، نه مستی مستی ساغر

شها شیرین سؤزون قیلور مصرده بیر زمان کاسد

نه کاسد، کاسد قیمت، نه قیمت قیمت شکر

توتوشمایینجا در آتش بلورمز خصلت عنبر

نه عنبر عنبر سوزش، نه سوزش سوزش مجمر

ازلده جانوم ایچینده یازیلدی صورت معنی

نه معنی معنی صورت، نه صورت صورت دفتر

حسن اوغلو سنه گرچه دعاجی دور ولی صادق

نه صادق صادق بنده نه بنده بنده چاکر.

هندو شاه نخجوانی نین صحاح العجم یندن بیر نمونه :

بیل گیل مصادر عربی نئجه کیم اصل دور، اوندان صادر اولور اسماء و افعال آنجیلن مصادر پارسی اصل دور.  اوندان منشعب اولور قالان اوزان و امثال و غیره.  اول مصادر پارسی ایکی دورلودور.  اما بیری لازم بیری متعدی دور.  اول ایکی دن هر بیریسی یا مفرد دور یا جمع دور.  بو مجموعه دن هر بیری سی یا مثبت دور یا منفی دور.  مصادر لازمین مثالی که هم مفرد و هم مثبت دور دانستن و غیره ها ...

قاعده:  بیل گیل مصادر پارسی نین علامتی اولدی کی آخرینده " نون" اولا ساکن اولدوغو حالده، مثال دانستن قاچان اول نونون ما قبلینی ساکن قیلسان ماضی غایب اولور .  مثال دانست.

بو کتاب دؤرد دیلده یازیلمیش لغت و گرامر کتابی دیر ( فارسجا، تورکجه، عربجه و پهلویجه) .  کتاب آذربایجان تورکلرینه فارسجانی اؤیرتمک اوچون نخجوانلی هندو شاه  ( ابن سنجر) طرفیندن یازیلمیشدیر.  هندو شاه 13- اونجو عصرین سونلاریندا و 14 اونجو عصرین اوللرینده یاشامیش و 1330 میلادی ( 709 هجری) وفات ائتمیشدیر.  بو کتاب چکوسلاواکیا دا براتیسلاو کتابخاناسیندا رحتمتلی دوقتور حسن زرینه زاده طرفیندن تاپیلمیش  و پروفسور غلامحسین بیگدلی اونو نستعلیق یازیسی ایله یازیب تهراندا چاپ ائتدیرمیشدیر. ( 1361)

            

مقاله میزین سونوندا دیلیمیزین تشکولو حقینده، دیلیمیزی و ادبیاتیمیزی دانانلار و اونو یاد – تحمیلی دیل سایانلارین دا فیکرینی سؤیله ییب اونلارین غیر علمی ادعالارینا علمی جوابیمیزی ییغجام شکیلده یازماق ایسته ییریک.

بیلدیگیمیز کیمی یاریم عصردن چوخ سوره ن پهلوی لرین رژیمینده اؤلکه میز ایران دا تورک دیلی نین اوخونوب یازیلماغی حکومت طرفیندن قدغن اولموش و بونا سبب اولاراق بو دیلین مغوللارلا ایرانا گلیب زورلا آذربایجان خلقینه تحمیل اولدوغونو و بوگون ده تورکلوگون ایرانین وحدت و استقلالینا تهلکه ساییلدیغی گؤستریلمیشدیر.  بو سیاستی مشروع و حتی لزوملو گؤسترمک اوچون حکومت تئوریسین لری و تبلیغاتچیلاری بئله بیر فیکری اورتایا قویموشلارکی بو دیل خلقین دوغما دیلی اولماییب، زردشت پیغمبرین و آریا عرقی نین اؤلکه سی اولان آذربایجانین قدیم دن، دیلی آریائی دیللردن آذری دیلی اولموشدور.  مغوللارین حکومتی اثناسیندا آذری دیلی قدغن اولوب و اونون یئرینه  تورکلرین دیلی زورلا هامییا اؤگره تیلیب، آنا دیللری اونوتدورلموشدور ! اونا گؤره ده بو دیل یاد دیلی دیر و آذربایجان لیلار ایرانلی ( آریا عرقیندان ) دیر و تورکی ساری عرقدان اولان تورک – مغوللارین دیلی دیر و ایراندان طرد اولونماسی لازیمدیر !

حکومتین بو غیر انسانی – غیر اسلامی فاشیستیک سیاستی سایه سینده میلیونلار خلقیمیز اؤز دیلیندن محروم قالدی و  .. بوغیر علمی نظریه نی مدافعه ائدنلرین باشیندا تبریزلی ! احمد کسروی و اونو ایزله ینلر گئدیردی.  البته حکومت و فارس  شوونیزمی و اونون تبلیغاتچیلاری دا ایشلرینه یارادیغی اوچون بوفیکری یایماغا چالیشیردیلار.  بو مسئله حقینده بوندان اول یازدیغیم ( فارسجا ) کتاب و مقاله لریمیزده کافی قده ر ایضاحات وئریب بو فیکرین نه قده ر چوروک و غیر علمی و اویدورما اولدوغونو علمی و تاریخی سندلره دایاناراق اثبات ائمیشیک.  بورادا داها چوخ ایرانلی اوخوجولاریمیزی نظرده توتاراق بیر نئچه سطرده بو سیاسی ادعایا جاواب وئره جه ییک.

1-  بیرینجی نؤبه ده  نه آریا، نه ده تورک سؤزو عرقی افاده ائده ن مفهوملار دگیل لر.  هر ایکیسی مدنی ( فرهنگی – کولتوره ل، دیل گروپلاری )  معناسینی افاده ائده ن سؤزلردیر و تورکلرده آریالیلار کیمی آغ عرق ( نژاد ) داندیر.

ایران اؤلکه – وطن آدی دیر.  عصرلردن بری بوردا یاشایان و اؤز طالعینی ایرانین طالعینه باغلایان بوتون ایران خلقلری هله مسلمان خلقی ایرانلی دیر.  ایرانین اساسی قانونوندا ( آنا یاسا ) دا هم ایندی و هم پهلوی دؤورونده بئله یازیلمیشدیر.

2-  کسروی نین کشفی ساییلان آذری دیلی هئچ بیر زامان دیل سویه سینده اولماییب، قدیم زامانلاردا آذربایجانده دانیشیلان آریا گروبونا داخیل لهجه لردن اولموش و هر بؤلگه نین لهجه سی ( آغزی ) دیگر بؤلگه لردن آنلاشیلماز قده ر آیری اولموشدور، ائله کی اسلام مولفلریندن مقدسی نین یازدیغینا گؤره یالنیز اردبیلین اطرافیندا 70 دن چوخ مختلیف دیللرده دانیشیلارمیش !  بوگون ده بو یاریم دیل ( کسروی نین اؤز تعبیری ) دن بیر نئچه جمله و دؤردلوکدن باشقا ( هم ده آیری – آیری آغیزلاردا )یازیلی بیر اثر قالمامیشدیر.

البته تک – توک اوزاق و سون زامانلاره قده ر ال چاتماز بیر نئچه کندده بو آغیزلاردا ( تات دیلی ) دانیشانلار واردیر.

3-  بیر دیلین بیر اؤلکه و یا گئنیش بیر بؤلگه ده یاییلیب خلقین عموم دیلی حالینه گلمه سی  اوچون بیر نئچه شرطین بیر آرادا توپلانماسی لازیم دیر.

 اولا:  بو دیل حکومتین رسمی دیلی اولوب حکومت طرفیندن حاضیرلانمیش قیسا و اوزون مدتلی برنامه لرله خلقه اؤگره دیلمه سی لازم دیر.  حکومتین بو برنامه لری حیاتا کئچیرمک اوچون گلیشمیش ( کامل ) امکانلاری و عمومی ارتباط واسطه لره ( رادیو، تلویزیون، روزنامه، مدرسه، اوشاق باغچاسی ...) صاحیب اولماسی لازیم دیر. بئله بیر دیلین اوخوما – یازما کتابلارینی بؤیوک مقیاسدا چاپ ائتدیریب عموم خلق آراسیندا، شهرده، کندلرده و کؤچری حیات یاشایان ائللر آراسیندا یایماسی و  اؤلکه نین هر یئرینده بو دیلی یاخشی بیلن معلم لر گؤندرمه سی لازیم دیر.  بو دیلده مدنیتین ( فرهنگ – کولتور ) سویه سی یئرلی خلقین فرهنگیندن داها اوستون و انکشاف ائتمیش اولمالی دیر.

بو دیل ایله خلقین قبول ائله دیگی دین و یا جاذبه لی بیر ایدئولوژی گتیریب خلق آراسیندا تبلیغ اولونمالی دیر.

بوتون بونلار اولاندان سونرا گینه ده قان عنصری قاریشما سا یعنی بو ایکی دیلده دانیشانلار آراسیندا چوخلو مقداردا ائولنمه اولماسا، یعنی نسل حاکم دیلی اؤگرنمکله برابر اؤز آنادیلینی ده ساخلایاجاقدیر.

بیر بئله دیلین تاثیر دایره سی مرکزده داها چوخ و حاکمیت و مدنیت مرکزیندن اوزاقلاشدیقجا تاثیری ده آزالاجاقدیر.  یعنی شهرده کندلردن و کندلرده ائلات اوبالاریندان داها چوخ یاییلاجاقدیر.

ایندی کسرویچیلردن و بو اویدورما نظریه نی مدافعه ائدنلردن سوروشماق ایسته ییرم :  یوخاریدا سایدیغیم شرایطین هانگیسی مغوللار دؤورونده یعنی 700 ایل قاباخ آذربایجاندا اولموشدور ؟

ایراندا فارس دیلینی تورک و مغول حکومتلری  ( غزنه لیلر، سلجوقلولار، ایلخانلیلار، قره قویونلو و  آق قویونلولار، صفوی لر، افشارلار و بالاخره قاجارلار ) رسمی اعلان ائتمیشلر و اونو هر یئرده یایمیشلار.  هر زامان حکومتین اؤزوده تورک اولسا رسمی دیلی فارسی اولموش و فارس دیلی تبلیغ اولونموشدور.

مغول حکومتی نین بوتون ملتی اوخوتماق و اونا دیلینی اؤگرتمک اوچون عمومی مقیاسدا امکان – واسیطه لری وار دی می، میلیونلار کتاب چاپ ائتدیره بیلدی می.  او کتابلاردان هئچ قالانی وار می ؟  یوز مینلرله معلم کندلرده و اوبالارا گؤندردی می ؟

مغوللارین یئرلی خلقدن مدنیتی داها اوستون دومو، یئنی دین می گئتیردیلر یوخسا اؤزلری ده مسلمان اولوب خلق ایچینده اریییب گئتدیلر ؟

مغوللارین بئله فوق العاده امکانلاری  واردیسا نیه اؤز دیللرین بیزه اؤگرتمه دیلر، هم ده اؤزلری تورک جماعتین ایچینده تورکلشدیلر.

نتیجه:  آذربایجان چوخ قدیم دن تورک ائل – طایفالاری نین یوردو اولموش، شمال حصه سی میلادین 7- اینجی عصرینده  و جنوب حصه سی ده 13 - 11 میلادی عصرلرده یئنی گلن تورک ائللری نین بو اؤلکه ده یئرلشمه لریله بوتوولوکله تورکلشمیش و تورک دیلی عموم خلق دیلی حالینه گلمیشدیر.

آذربایجان ادبی دیلی نین تشکولو و فورملاشماسی , عموم خلق دیلی اوزرینده و اوغوز دیلی اساسیندا آنجاق دیگر تورک لهجه لریندن ( قبچاق، اویغور ) ده تاثیر قبول ائده رک 13- 12 اینجی عصرده تاماملانمیش  و ایلک یازیلی اثرلرینی 13- اونجو عصرده ن وئرمگه باشلامیشدیر.

 سون

1-  پروفسور آیدین محمدوف.   آذربایجان دیلی نین ائرکن تاریخینه دایر ماتریاللار- آذربایجان فیلولوگیاسی مسئله لری. باکی 1989 .   نظامی خودی یف.  آذربایجان ادبی دیلی نین تاریخی باکی. 1990

2-  پروفسور توفیق حاجی یف.  آذربایجان ادبی دیلی و تاریخی ص 23

3-  عثمان ندیم تونا.   سومر–  تورک دیللری نین تاریخی ایلگیسی ایله تورک دیلی نین یاشی مسئله سی.  آنکارا. 1990 ص 25-

4-  زکی ولیدی توغان.  اسلام انسیکلوپدیسی جیلد 2 – آذربایجان ماده سی

5-  ابراهیم قفس اوغلو.  تورک ملی کولتورو 1984

* یوخایداکی یازی -  وارلیق:  قیش 1371- صایی 4 - 87 -  دان، اولدوغو کیمی آلیناراق، یئنی فورماتدا تکرار نشر اوچون حاضیرلانمیشدیر.